Woord van de Maond oktober 2024: kulle
Geplaatst op woensdag 2 oktober 2024 om 17:32 — Laatst bijgewerkt op woensdag 2 oktober 2024 om 17:35
In ons verenigingstijdschrift Old Ni-js nr. 119 van december 2024 zal ik voor het actief gebruiken van een aantal top-dialectwoorden pleiten. Woorden die het wat mij betreft waard zijn om niet alleen bewaard, maar ook actief gebruikt te worden.
Daar hoort het woord van deze maand niet bepaald bij. Het werkwoord kulle was mij niet bekend, totdat ik er tijdens het bewerken van Henk Harmsens woordenboek ‘n Trop Barghse Weurd op stuitte. Het lijkt erop dat het ook door andere dialectsprekers in het Berghse land niet meer wordt gebezigd. Kulle fascineerde mij echter dusdanig, dat ik er na enig onderzoek graag het volgende over vertel.
Ons Woord van de Maond staat in Trop Barghse Weurd met de betekenis misgaan of mislukken en in volgende zin: 't Was mien hos gekuld". Toelichting van Henk Harmsen: het was bijna verkeerd met mij afgelopen. Vier van zes overige Liemerse woordenboeken variëren op dit thema: Gendringen: l-j könt probieren um Henk te bepraoten, maor hol d'r wel raekening met dat 't ow vies kan kullen. (= tegenvallen). Pannerden: Pas op menneke, dat kult ow drek. As gi-j zo deur blief gaon, dan biet de hond ow. En ook: De appeltaart is mien gekuld. Wehl: Teun wol geld verdienen, maor dat is 'm gekuld. Zover na te gaan, wordt -of beter gezegd: werd- deze betekenis van kullen ook in Groningen en Drente gebruikt: ’t het mie kuld (= ’t is mij mislukt).
Interessant is nu dat kulle in de meeste dialectwoordenboeken niet de betekenis van mislukken, maar van foppen en bedriegen heeft: Nou he’k je mooi even kuld, hè? (Drents) en Lót oew èige nie kulle! (Brabants). Het woord duikt in Nederlandse woordenboeken rond 1700 voor het eerst op in deze betekenis. Het zelfstandig naamwoord kul (flauwe kul) wordt sinds de 19e eeuw gebruikt.
Ik zeg tijdens mijn werk als taaltrainer wel eens: Woorden hébben geen betekenis, ze kríjgen een betekenis in een bepaalde context. Kijk in een woordenboek en zie, hoe veel verschillende betekenissen woorden kunnen hebben. Ons werkwoord kulle laat dat goed zien. Hoe het komt dat de verschuiving van bedriegen naar mislukken ontstond, weten we niet. Maar we kunnen ons voorstellen, dat in samen-levingen, waarin mensen nog niet zo mobiel waren en de standaardtaal niet of nauwelijks werd gesproken er allerlei diverse voorstellingen ontstonden over wat woorden betekenden.
Nog gekker wordt het als we verder teruggaan als het jaar 1700. Het woord kul had oorspronkelijk niets te doen met mislukking, bedrog of flauwekul. In de 13e eeuw verschijnt het woord in onze taal in de betekenis van teelbal. Het is verwant met het woord kogel. Later wordt de hele penis ermee aangeduid. In het Fries wordt het woord kul nog zo gebruikt. Het Latijnse woord culleus betekende zak van leer, om bijvoorbeeld olie in te bewaren. De term werd vervolgens ook als maateenheid gebruikt. Een woord dus als een lege huls, dat met allerlei betekenis kan worden gevuld!
Tekst: Antoon Berentsen
