Woord van de Maond oktober 2023: as
Geplaatst op dinsdag 3 oktober 2023 om 19:26
Al vaker (dukker) heb ik me in deze rubriek sterk gemaakt voor het behoud van woorden die uit de boot vallen, omdat ze zo klein zijn en weinig opvallen. ‘Duk’, ‘kats’ en ‘köts’ bijvoorbeeld. Maar het kan nog kleiner. Ik duid op het twee-letter-woord is ‘as’. Twee letters, omdat de derde letter ‘l’ niet wordt uitgesproken. We zijn bij het het standaardnederlandse woordje ‘als’, dat in ons dialect de middelste letter verliest. Heel normaal bij een dialect. Het is immers gesproken taal en die neigt -heel economisch- tot verkorting. Vaak hebben we het dan over assimilatie, zoals bijvoorbeeld bij in ‘He’j tied?’, een verkorting van ‘Heb je tijd?’.
Maar ‘as’ is een woord dat veel betekenissen kan hebben. Mijn pleidooi voor het behoud van ‘as’ richt zich op de functie van het woord als vergrotende trap. Die wordt in het standaardnederlands immers met ‘dan’ uitgevoerd: “De benzine is hier duurder dan over de grens.” De Vereniging Onze Taal meldt dat “in sommige delen van Nederland ‘groter als’ zelfs duidelijk het gewoonst is. Toch zijn de meeste taalgebruikers het erover eens dat groter dan het ‘netst’ is.”
Ik merkte onlangs in het Nedersaksische dialecttijdschrift ‘De Moespot’ op dat daar ‘dan’ als vergrotende trap gebruikt werd. Lex Schaars, de voormalig streektaalfunctionaris van Liemers en Achterhoek, stelde daarop dat het gebruik van ‘dan’ in de Achterhoek heel normaal is. Een blik op de WALD-woordenboeken leert dat het ‘als’ ten tijde van het verzamelen van het taal-materiaal ook daar nog standaard was. Over de mooie ‘kammenetten’, de uit kostbaar hout gemaakte pronkkasten van welvarende burgers en boeren, wordt in het 1984 verschenen deel “De mens en zien huus” gezegd: “Soms hadden de boeren der meer as ene.”
Een rondje Bergh-bellen leverde op dat dat in ons dialectgebied de verdringing van ‘as’ door ‘dan’ (nog) niet het geval is. Maar het ‘dan’ ligt bij ons uiteraard net zo gemakkelijk op de loer als het woord ‘vaak’ dat bijna het dialectwoord ‘duk’ verdrongen heeft.
Rondom de kwestie als/dan was er lange tijd onenigheid. De vraag was of ‘dan’ of ‘als’ de oudste rechten had. In 1950 was het de taalkundige Piet Paardekoper (1920-2013) die bekendheid kreeg vanwege zijn verdediging van de ‘als’-vorm. Hij voerde daarvoor taalhistorische en dialectologische redenen aan. Zijn conclusie: “Propageer groter als, want het is echt-Nederlands, het bestrijdt de als-fobie en voorkomt hypercorrecte vormen”. Hedendaagse taalkundigen betogen echter dat Paardekooper het bij het verkeerde eind had. De vergrotende trap met ‘dan’ komt al in de 13e eeuw voor en het ‘als’ ontstond als eenvoudiger alternatief (‘dan’ komt immers vooral als tijd-woord voor) later in de 16e en 17e eeuw. Het ‘als’ werd de standaard in de Frankische dialecten van zuid-oost Nederland. De Liemers vormen daarvan zoals bekend het noordelijke randje.
Tenslotte het vergrotende ‘as’ in het Berghse woordenboek (’n Trop Barghse Weurd). De digitale versie wordt door onze dialectwerkgroep nu voorbereid voor opname in Berghapedia. Het zoeken is daarom een fluitje van een cent (!):
"Aoliebaeze vin ik lekkerder as rooie baeze" –
"Kie:k maor uut, met den blageri-j krie'j niks as ongelukke." -
"Hi-j meent dat'e de baas is, maor hi-j het niks as laege brie:fkes in te brenge" -
" 't Is niks as elend op de wereld" -
"Nog gekker as 't peerd van Christus" -
"Die vie:ze uutzu:gers van de belasting doe:n maor niks as aanslage sture" -
"Meer geluk as wiesheid"
Tekst: Antoon Berentsen
