Woord van de Maond november 2024: mäöj
Geplaatst op vrijdag 1 november 2024 om 19:55
Bij het bewerken van ons woordenboek Trop Barghse Weurd stuiten wij, de dialectgroep van de Heemkundekring Bergh, regelmatig op woorden, waarvan we ons afvragen of die in de digitale versie nog moeten worden opgenomen. Woorden die we ofwel niet meer (her-)kennen, ofwel ook van voor onze tijd zijn. Zo nam Henk Harmsen, de samensteller van het woordenboek, in 1982 nog het woord mäöj op en noemde als vertaling daarvan het Nederlandse woord tante. We fronsten onze wenkbrauwen. Maar laten we eens nagaan, wat er met dit woord aan de hand was.
Van de 52 dialectwoorden op de kaart “Tante” in de kaartenbak van het Meertensinstituut zijn er slechts 18 woorden die van “tante” zijn afgeleid. De kaart is op basis van enqueteformulieren in de jaren 1937-1943 gemaakt.
De andere woorden
De andere woorden op die kaart (klik erop om deze te vergroten) zijn afgeleid van het oude woord “moei”. Er werden met name in Midden- en Noord-Nederland in de jaren dertig en veertig dus nog woorden als moei, moaike, meuj, meuke opgetekend. Het Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse Dialecten (WALD) laat in het deel De mens en zien näösten (2009) zien dat het woord vooral in het noordelijk deel van de Achterhoek nog wel voorkomt. Daar lezen we echter dat het vooral een woord was dat men nog van de grootouders kende. In het Gendringse woordenboek lezen we dan ook: Mien olde meujes zun allemaol dood. In de Achterhoek komen benamingen voor, waarbij de voornaam van de betreffende vrouw wordt gecombineerd met de toevoeging meuje: Zo bijvoorbeeld in Hengelo (Gld): Vrogger zeien ze tegen ’n tante, meuje: Jantje-meuje. In Laren (Gld): bie ’n andere tante kwam meuje achter de veurname: Jo-meuje. In Varsseveld: Samen met de veurname is ’t meuje: Hanne-meuje. Soms glijdt het woord meuje af naar de vrouwonvriendelijke kant: meujenvet slaat in Lichtenvoorde op “vetrolletjes op de rug van een dikke, oudere vrouw”. Een Limburgs woordenboek vermeldt de betekenis goedmoedige vrouw, kletswijf, oud wijf.
Ons mäöj, dat zal niemand verbazen, heeft een relatie tot het woord moeder. Net als mama gaat het hier uiteindelijk om een bakerwoord, een woord in kindertaal. Daarbij wordt een korte verbinding van medeklinker en klinker verdubbeld: papa, mama, dada, kaka, pipi etc. In de 9e eeuw vinden we het woord muoma in de betekenis tante van moederszijde. In de 13e eeuw komen de vormen muje en moye voor. Na 1600 ook met de klinker eu , bijv. meuy. Goethe, in de 18e eeuw, gebruikte nog het woord Muhme, maar in die eeuw verdween dat woord ook uit het Duits.
Rond 1700 begint namelijk het Franse woord tante, afgeleid van het Oudfranse ante (denk aan Engels “aunt”), het oude woord te verdringen. In die tijd was het Frans de modetaal en was Frankrijk, d.w.z. Versailles, zo’n beetje het centrum van de Europese cultuur. De etymologische woordenboeken verklaren dan ook de overgang van moej naar tante als volgt: “Het woord is overgenomen uit de behoefte aan deftigdoen in Frans-sprekende kringen.” Dat deftigdoen gebeurde in hele Europa. In het Duits bijvoorbeeld ook met de woorden Kusine (Frans: cousine, Nederlands: nicht) en Onkel (Frans: oncle, Vlaams: onkel, Nederlands: oom).
Een vergeetwoord dus, maar niet vergeten dat we het hadden!
Tekst: Antoon Berentsen
