Woord van de Maond juni 2023: läönes & labes
Geplaatst op donderdag 1 juni 2023 om 19:56
Op facebook onderhoudt de Dialectkring Achterhoek en Liemers onder de groepsnaam “Boezewind” een rubriek, waarin wekelijks een streektaalvraag beantwoord mag worden. In week 21 was de vraag “Wat wödt bedoeld met ‘läönes?” Bij het schrijven van dit Woord van de Maond stond de oplossing nog niet op het scherm, maar er waren veel volgers die hun antwoorden hadden ingezonden.
Ik wijs deze maand graag op die Boezewind-facebookpagina, omdat er telkens weer woorden langs komen die ergens in het taalgebied van Liemers en Achterhoek thuis zijn, maar mij niet bekend. Bij de inzenders overheerste de opvatting dat we het bij ‘läönes’ met een ‘lange slungel’ te maken hebben. Maar bij enkelen kon ‘lang’ ook betrekking hebben op een suikerbiet die dan vooral erg groot is. Een enkeling voerde ook de betekenis ‘luilak’ aan.
Ons woordenboek ’n Trop Barghse Weurd noemt beide betekenissen: “"Wat 'n läönes van 'n haas he'j door geschaote" en “"Gao weg, (grote) läönes da'j d'r bunt um altied met die blage an de geng te bun". Het woord heeft kennelijk een licht negatieve klank, ervan uitgaande dat lang en slungelig niet aan het ideaalbeeld van een man of vrouw voldoet. Het komt in een aantal Liemerse en Achterhoekse woordenboeken voor, al zegt dat natuurlijk niet dat het nog gebruikt wordt. Uit Wehl komt de veelzeggende voorbeeldzin: “"Dén läönes zit heeltied met Jantje te nipsen", waarbij ‘nipsen’ plagen betekent. Zo komen we van de Veluwe tot aan Winterswijk ‘läönes’ tegen in de betekenis van ‘lang’, maar vooral ook van kwajongen, luiwammes en van onbetrouwbaar en onbenullig persoon. Lang zijn heeft kennelijk net zoiets als spinazie dat doorgeschoten is, bitter wordt en dus niet meer te eten is. Niet toevallig dat een van de inzenders in de genoemde facebookgroep schrijft over een ‘läönes’ als een ‘groten opschötteling’.
Telkens ook wordt er verwezen naar het synoniem ‘labes’. Dat woord heeft een iets grotere verspreiding. De conteksten in ’n Trop Barghse Weurd zijn dezelfde: "Wat een labes van een hond lup door" en "Toe labes da'j d'r bunt, kö'j 't wel tege kleine blage?" In Rijnwaarden net zo: "Gi-j grote labes; gi-j had 't veurbeeld motte geve". En bijvoorbeeld ook in Limburg: een ‘labbes, labus, lapes’ is een lummel, slappeling. Het woord duikt zelfs in west-Nederland op: “Kijk nou die grôôte labes die klaaine kinders is plaege “ (Hoekschewaards woordenboek, 2006)
Anders echter dan ‘läönes’ met de connotatie ‘lang’ heeft ‘labes’ oorspronkelijk vooral de betekenis van groot en lomp. “ ‘t Was nen lompen, plompen labes, Kort en dik, met kromme been, Arg pokdaleg en beschimmeld, 'n Lillek spook van top tot teen”, zo citeert ons WALD-woordenboek de Gelselaarse schrijver van kinderboeken en onderwijzer, H.J. Krebbers (1852-1936).
Dit jaar startte de Werkgroep Plan Erkenning Kleverlands haar actie om tot een erkenning te komen van het Noord-Nederfrankisch dialectgebied dat ook wel Kleverlands genoemd wordt en zich uitstrekt aan beide kanten van de grens tussen de Liemers en Noord-Limburg. Daarom is het interessant om ook over de grens te kijken naar de Kleverlandse dialecten in Duitsland. Daar -in het Rheinische Wörterbuch dat online te vinden is- komen we ons woord ‘labes’ tegen, geschreven als ‘Löbbes’. En ook daar verstaat men er ‘Dummkopf’ en ‘Faulenzer’ onder. “ ’n gruete Löbbes” is een lange vlegel en daarmee ook een wat onhandig (‘grob, ungeschickt’) persoon. Het afgeleid bijvoeglijk naamwoord ‘löbbig’ betekent dan ook ‘langsam, geduldig, träge’.
Anders ook dan in het geval van ‘läönes’ is er bij ‘labes’ een spoor naar de herkomst van het woord. We moeten daarvoor zijn bij het standaardnederlandse woord ‘lobbes’ dat zowel grote grote vriendelijke hond als ook goedzak en sullige kerel betekent. Het Middelnederlandse woord ‘lobbe’ betekende ‘dikke massa, kwab, klomp’. Het werkwoord labben was ‘zich slap bewegen’. Het Engels en het Noors kennen het woord ook in dezelfde betekenis als ‘lubber’, ‘looby’ en ‘lubba’. Ook de uitgang van onze woorden ‘’läönes’ en ‘labes’ is in dit verband van belang. Woorden met de uitgang -es (of -is) duiden op òf een verachtelijke òf een goedig-beschermende betekenis: dreumes, loeres, smeris.
Suggesties voor nieuwe Woorden van de Maond graag naar dialect @ heemkunde . nl
Tekst: Antoon Berentsen
