Woord van de Maond juli 2024: smokse
Geplaatst op maandag 1 juli 2024 om 8:00 — Laatst bijgewerkt op zaterdag 29 juni 2024 om 15:17
Dialectwoorden als “staon, renne, schuppe, kroepe, slupe en klimme” staan ons als dialectsprekers goed bij.Je staat echter bijna te tuitelen op je benen als je ziet, wat er in het Liemers en Achterhoeks nog meer mogelijk is. Daarvoor moet je op de overzichtspagina’s 686 en 687 van het woordenboekdeel “De Mens C” uit 2001 zijn. Dan heb ik het uiteraard over het grote Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse Dialecten (WALD).
De collega’s van de Dialect- en Folkloregroep van de Oudheidkundige Vereniging Didam (OVD) kozen uit al die mogelijke vormen van bewegen het woord “smokse” als hun Woord van het Kwartaal. Het is te vinden in het OVD-informatieblad van juni 2024. Het WvhK wordt telkens in een verhaaltje verpakt. Ik heb de gewoonte om deze verhalen via mijn twitter- en facebookaccount LiemersDialect verder te verspreiden.
Op deze plek ga ik graag in op dit wat vreemd aandoende dialectwoord dat desalniettemin zeer populair schijnt te zijn. Tussen Zelhem en Ruurlo verloopt volgens de website van de Stichting Achterhoek Toerisme (ja, de club die aan de grenzen van Bergh de bruine borden ‘Welkom in de Achterhoek’ liet opstellen) een fietsroute met de naam “MORE en Smoks”. Het eerste verwijst naar museum MORE en het tweede ongetwijfeld naar Smoks Hanne, het “beroemdste kruidenvrouwtje van de Achterhoek”. Ze was volgens het volksverhaal in de lucht op haar bezemsteel heel snel, maar vanwege haar te grote maat klompen kon ze op de grond niets anders als smoksen. Op de markt in Zelhem staat sinds 2012 haar standbeeld, met één blote voet en de andere verstopt in een veel te grote klomp. De popgroep Normaal bracht op de CD “van tied tut tied” (2000) een nummer met de titel “Smoksen” uit. In 2009 kwam het woord in een ander lied (“Kruuspunt”) voor. De eerste strofe daarvan luidt:
Ens komt wi-j allemaol op een kruuspunt te staon
Mot i-j links of rechts of terug, of da-j rechtdeur mot gaon
Ongewild kiek i-j welke weg de meeste mensen gaot
Smokst achter mekare an, volgt altied andermans raod.
Volgens het WALD is smoksen “’n woord woorbie aspecten van lopen as ‘wild’, ‘driftig’, ‘moeilijk’, ‘met moeite’ ‘n rol spölt.” Niet echt positief dus, maar wellicht is dat juist de reden dat het woord als een soort ‘geuzennaam’ tegenwoordig omgedraaid wordt tot iets typisch Achterhoeks, waaraan je identiteit kunt ontlenen. Van moderne kunst genieten in museum MORE en toch echt streekgebonden, bij wijze van spreken op de klump terug naar Zelhem.
Het woord smokse(n) komt in alle Liemerse woordenboeken (Telgen van het WALD) als werkwoord voor. Zo bijvoorbeeld in WALD-Telg 7 van het Gelders Eiland: "Smoks toch nie zo en trek ow eige schoen on; die schoen van vad zien ow toch vul te groot”. In de woordenlijst “Zo zegge wi-j dah in Diem” van Eef Willemsen (2014) en in WALD-Telg 13 “Zaenderse Praot van A tot Z” komt smoks echter als zelfstandig naamwoord voor. Daar is een smoks een afgetrapte schoen.
Met een smökske komen we in een heel ander gebied: dat woord vinden we ook in ons Berghse woordenboek en betekent ‘kusje’. “Krieg opoe 'n smökske van ow?" staat te lezen in “Zaenderse Praot van A tot Z”. Geert van Klinken, uit Eerbeek, wijst er op zijn website klinkertjes.nl op dat smoksen in Drente en Groningen ‘zoenen’ betekent. De etymologiewoordenboeken zeggen ons dat smok en smokken in dit geval een nevenvorm is van smak en smakken. Een woord dus dat een bepaalde klank uitdrukt. Als geluidsnabootsende woorden kennen we o.a. ook sjokken en sloffen.
Op een ander spoor komen we als we onze actieradius vergroten en zien dat het woord shmok in het Jiddisch [die mengeling van Duits en Oosteuropese talen die door vooral Joden gesproken werd en wordt], zoveel betekent als dom en dwaas persoon. Letterlijk zou het staan voor het woord penis en zou afgeleid zijn van het oude Poolse woord smok dat slang, worm of draak betekent. Hoewel shmok in het Jiddisch als een obscene term wordt beschouwd, is het een algemeen Amerikaans idioom voor eikel of idioot geworden, ofwel met een ander Jiddisch woord: schlemiel. Die zien we voor ons geestelijk oog nu langs ‘s Heren wegen smokse.
Tekst: Antoon Berentsen
