Woord van de Maond juli 2022: gräöle
Geplaatst op maandag 4 juli 2022 om 7:16
Uit Wehl kwam een suggestie voor “echt een zeer oud ‘plat’ woord“ als Woord van de Maond. De vraag drong zich op of het wel ‘echt Waehls’ is. Het werkwoord ‘gräöle’ komt in de Liemers slechts spaarzaam voor. In Henk Harmsen’s woordenboek ’n Trop Barghse Weurd is het niet opgenomen. Gräölen is, getuige het kaartje op pagina 883 van het WALD-woordenboek De Mens D, vooral te vinden in de Achterhoek. En verder op de Veluwe en in Overijssel, al is het soms in een iets andere uitspraak: gruilen. Woorden komen mee met mensen en, wie weet, was er wel een Achterhoekse oma of opa die in Wehl een gezin stichtte.
Het woord lijkt ook op ons vorige Woord van de Maond greile, maar heeft een heel andere betekenis. In Wehl omschrijft men het als grinneken uit leedvermaak, als lachen als een boer met kiespijn of als meesmuilend glimlachen. De voorbeeldzin die erbij hoort : Wat zit gi-j te gräölen? Wat he’j gedaon? In Lichtenvoorde interpreteert men het woord ietskes vriendelijker als heimelijk plezier hebben. Of dat ook het geval was bij de opa in de volgende zin uit Gendringen? Iedereen lachen en opa zat der bi-j te gräölen. Het WALD-woordenboek concludeert dat de twee betekenissen glimlachen en grijnzen naast elkaar gebruikt worden. Woorden en hun betekenissen zijn soms moeilijk te peilen!
Waar het woord gräöle vandaan komt, is niet eenvoudig te beantwoorden, maar ik had twee aanknopingspunten: In het Duits bestaat het werkwoord grölen, maar daarmee wordt geen gezichtsuitdrukking, maar klank uitgedrukt: laut und unschön singen oder schreien. Meestal wordt grölen gelinkt aan mensen die teveel gedronken hebben. Verder heeft het Duits het werkwoord grollen, dat wrok voelen betekent. In het Nederlands kennen we het zelfstandig naamwoord grol, vooral bekend uit de uitdrukking grappen en grollen. Waar grappen nog leuk kunnen zijn, gaan grollen de andere kant op. Het woordenboek omschrijft het woord als dwaas gebeuzel. De betekenis van grol in het oud-Nederlands is dan ook wrok en haat. Al deze woorden drukken een negatieve affectie uit. Door klankvariatie ontstaan allerlei varianten die in diezelfde richting gaan. Denk ook aan het Nederlandse woord gril dat bevlieging, frats, kuur betekent, bijvoorbeeld in modegril.
Ons -geluidloze- gräöle en het lawaai van grölen en grollen komen samen in de observatie dat je de mond behoorlijk moet vertrekken, om überhaupt dat soort geluiden te kunnen voortbrengen. Gräöle hoort bij een groep van werkwoorden met gr-. Allemaal drukken ze deze combinatie uit: grijnzen, grinniken, grienen, grommen en grimmig. Eventueel, zeggen de historisch taalkundigen, hoort ook groeten bij dit rijtje!
Tekst: Antoon Berentsen
