Woord van de Maond januari 2024: opreige
Geplaatst op maandag 1 januari 2024 om 21:12
We leven in tijden van onrust en oorlog. Op de jaarwisseling naar 2024 is er genoeg om zich over op te winden en te wensen dat dingen dit jaar (ondanks alles) beter worden. Ons dialect heeft er een woord voor als je je kwaad maakt: zich opreige. “"Mins, reig ow toch nie:t meteen zo op," adviseert het Berghse woordenboek in het geval iemand zich -zoals in het Gendringse woordenboek te leze valt- “uut zenuwachtigheid geweldig opgeriegd" heeft.
Gevoelens zoals kwaadheid hebben een rijke woordenschat. Dankzij het thematisch opgebouwde Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse Dialecten vinden we er wel 44 woorden voor. In de Liemers vinden we vooral de woorden giftig, hellig, mieterig en lillik. Over dat laatste woord schreef ik al in februari 2020: Woord van de Maond februari 2020: lilik | Heemkundekring Bergh. Onder hellig kunnen we ons iets voorstellen als we aan het zelfstandig naamwoord hel denken: "A'j 'm uutscheldt wudt'e knap hellig" (Bergh), "Toen ze mien vals beschuldigden, wier ik hellig" (Gendringen), “Hi-j wier mien toch helleg toen ze 'm uutscholde" (Zevenaar). Net zo onder giftig: "Nao die antieging wier ik pas echt giftig" (Gendringen). Het woord mieterig komt niet alleen bij ons, maar in meer Nederlandse dialecten in de negatieve betekenissen klein, ongezond, armzalig, vervelend en vervolgens ook in de betekenis kwaad voor. Zie voor de achtergronden van dit woord https://etymologiebank.nl/trefwoord/mieter2.
Bij die rijkdom van ons dialect kan de lezer zich misschien voorstellen dat ik me wel eens opwind (opreig) als ik hoor hoe de standaardtaal, het Nederlands, zich opdringt. In het geval van ‘kwaad’ bijvoorbeeld, doordat het steeds meer wordt vervangen door die variant -kwaod - die het meest op de standaardtaal lijkt. Maar goed, zo gaat dat met taal. Je kunt er geen hek omheen zetten. Zo ook met zich opreigen. Dat woord is simpelweg ooit uit het Duits overgenomen: sich aufregen. Als je je voorstelt dat de taal die mensen in de grensregio’s spraken ooit erg overeenkwam en dat die door de opkomst van nationale staten met hun nationale schoolsystemen steeds meer uiteen ging lopen, dan ligt het voor de hand dat er in de grensoverschrijdende contacten ook woorden van de andere standaardtaal meekwamen. Ik heb om dit fenomeen naar voren te halen bij de digitalisering van ons woordenboek ’n Trop Barghse Weurd een D gezet bij die woorden die duidelijk uit het Duits zijn ontleend.
De kern van opreigen (aufregen), het Duitse werkwoord regen, heeft de betekenis van opstaan en in beweging komen, actief zijn. Het Nederlandse rekken, oprekken heeft dezelfde achtergrond. In het Duits zijn er een paar afleidingen van, zoals aufregend, dat uiteraard opwindend betekent. Maar die variant heeft ons dialect dan weer niet bereikt.
Tekst: Antoon Berentsen
