Woord van de Maond januari 2023: poetereg
Geplaatst op zaterdag 31 december 2022 om 15:51
De kinderen op school praten eigenlijk gewoon Nederlands. De meeste onderwijzers ook. Er belt een moeder die vertelt, waarom haar dochter niet naar school kan komen. De juffrouw ziet het direct voor zich: het meiske “lusteloos op de bank, niet lekker in orde, beetje verhoging, zo’n lekker ziek geurtje erbij… kortom: poeterig”.
Dat schreef blogger Sabine Averdonk uit Groessen in haar column in het online magazine Liemers Actueel. Poetereg geeft ook het gevoel van veel mensen in deze donkere dagen weer. Reden om afspraken af te zeggen. Jammer als dat de kerst- of nieuwjaarsviering betrof.
Een gevoelswoord als poetereg kent vele varianten. In onze dialectwoordenboeken vinden we tussen Steenwijk in het noorden en Groesbeek in het zuiden een groot aantal woorden die in dezelfde richting wijzen: aoreg, drettereg, euj, gelleg, gelp(ereg), giesel(eg), horreleg, hummeleg, katsereg, köttereg, lam, loetereg, mak, meeps, oe(s)tereg, piereg, pieröttereg, poestereg, schoetereg, schoevereg en sloereg.
Het woord overstijgt soms ook de binnenkant van de mens en werkt zich naar buiten. In de omgeving van Pannerden hoor je dat in de vraag "Wat zie'j d'r toch poeterig uut vanmaern; he'j ow nie gewasse of zie'j ziek?" In Wehl: "Wat zut Leike der poeterig uut met die olde kleer". In het Salland wordt het woord als synoniem voor smerig gebruikt.
Soms ook wordt een variant uitgebouwd tot een hele uitdrukking. Bijvoorbeeld het woord sloereg: “A’j ow sloereg in de rakkerd vuu:l, dan zie’j d’r poetereg uut.” Deze uitdrukking vinden we niet alleen in onze omgeving (denk aan de liedtekst “Sloerig In De Rakker” van Normaal), maar bijvoorbeeld ook in Twente: “Jansje is ’n grote stakkert / Ze is sloerig in de rakkert / Ja die Jans ’t arme wicht / Kampt ok nog met jicht / Noe krég ze wa’n tabletje / Mar dat helpt mar’n betje / Alns dut Jans noe zo zeer / Mar morg’n is Jans d’r weer / Ik hoop dat die arme stakkert / Dan minder sloerig is in de rakkert”. Aldus Sietse Smit op de website HalloLosser.nl
Om te achterhalen, waar poetereg vandaan komt, kunnen we niet terecht bij het woord poet dat varken betekent, maar bij de variant poestereg. Het Rheinländische Wörterbuch meldt dat pusterig afgeleid is van Puste, dat in het Duits adem betekent. Het Duitse pusten betekent blazen. Buiten adem, kortademig dus. Aan de andere kant van ons land kent het Westfries het woord boesterig, dat onstuimig, stormachtig betekent en ook verwijst naar poesten in de betekenis van blazen. Van blazen is het niet ver naar kuchen en hoesten.
Het etymologisch woordenboek vertelt ons dat andere talen het woord ook kennen. Uiteindelijk hebben we het hier te maken met een woord dat het geluid van blazen en opzwellen nabootst. Van het Limburgs tot het noord-oosten komt boezen in de betekenis van hard waaien en stormen voor.
Boezewind is “een bewaeging van enthousiaste leu deet zich in wilt zetten um de streektaal te behollen. I’j vindt ze verspreid ovver den helen Achterhook en de Liemers”, aldus in 2014 het manifest van een streektaalinitiatief van de Dialectkring Achterhook & Liemers. Als facebookgroep stelt die ons wekelijks de vraag naar de betekenis van een dialectwoord: https://www.facebook.com/boezewind/
Tekst: Antoon Berentsen
