Woord van de Maond februari 2025: provots
Geplaatst op woensdag 29 januari 2025 om 19:18
Ons Woord van de Maond februari staat als volgt in het Berghse woordenboek Trop Barghse Weurd :
provots
- groots, flink (gezegd van mensen)
- 1) "Provots veur den dag komme".
- 2) " 'n Provotse keerl, 'n provots wief"
Bij de digitalisering van dat woordenboek plegen wij, leden van de dialectwerkgroep van de Heemkundekring Bergh, aantekeningen te maken over de bekendheid met het woord. Het woordenboek werd in 1982 samengesteld door de Stokkumse journalist en schrijver Henk Harmsen. Anno 2025 moeten we ons afvragen welke dialectwoorden nog gebezigd en voor de toekomst bewaard zouden moeten worden. Bij provost konden we alleen maar vraagtekens plaatsen. Het woord is in geen enkel voor mij toegankelijk naslagwerk in Nederland en aangrenzende gebieden te vinden. Wat is er gebeurd? We kunnen Henk helaas niet meer naar zijn bron vragen. Oudere Berghenaren, ook Henk’s zus, is het woord niet bekend.
We moeten dus gissen naar de herkomst van dit vergeetwoord.
Het woord lijkt qua vorm en lading op het zelfstandig naamwoord provoost. Een provoost was al in de middeleeuwen iemand met verantwoordelijkheden. Het kon een vertegenwoordiger van de koning in een bepaald gebied zijn, een opzichter of toezichthouder. Met name was het ook de titel van een functionaris die toeziet op orde en tucht. Bijv. een militair die is belast met het toezicht op gestraften. In Drentse en Groningse dialectwoordenboeken komt het woord naast de betekenis gevangenisbewaarder ook voor in de betekenis vechtersbaas: Die was provoost op ’e degen, = hij was een vechtersbaas, ook: hij durfde heel veel.
Het woord is ontleend aan het latijnse praepositus = hogergeplaatste (pré = voor, ponere = plaatsen). Het Duitse woord Probst is er van afgeleid. Dat is een bestuurder van een kapittel of klooster. Het woord wordt in deze betekenis als proost vooral in de rk-kerk in Vlaanderen nog gebruikt. Daarvan afgeleid is het woord proosdij. Daarmee wordt het ambt of ook het ambtsgebied van een proost aangeduid. De proosdij kon ook heerlijke rechten omvatten. Vele dorpen in het Sticht -tegenwoordig de provincie Utrecht- werden vóór de Franse tijd bestuurd vanuit een proosdij.
Zo is het niet vreemd dat het woord ook als naam voorkomt, net als De Koning, Commandeur, De Graaf of Den Hertog. De naam Prévost komt vooral in Frankrijk en Engeland voor. In Duitsland komt de achternaam Probst zo’n 16.000 keer voor. In Nederland kwam diezelfde naam in 2007 maar ongeveer 100 keer voor.
De betekenis van ons bijwoord provots herinnert, laten we zeggen, aan de grootse tijd voor personen die als provoost hun organisaties en landerijen mochten besturen.
Tekst: Antoon Berentsen en Werkgroep Dialect
