Woord van de Maond april 2025: waren
Geplaatst op dinsdag 1 april 2025 om 16:57 — Laatst bijgewerkt op dinsdag 1 april 2025 om 14:59
Je hoort het regelmatig in deze onrustige tijden. Meestal in vreemde talen: “Beware of Pickpockets!”. Op het Ulfts-Gendrings Laesplenkske van Jan Verweijen vond ik de hierboven afgebeelde dialect-variant: Waar ow! Een waarschuwing dus.
Het Nederlands gebruikt waren als een verleden tijdsvorm van zijn, niet meer als zelfstandig werkwoord. Het wederkerend werkwoord zich waren had volgens de Grote Van Dale vroeger ook de betekenis in acht nemen, hoeden, verzorgen. Daarvan over is nog het huidige werkwoord bewaren. In mijn jeugd heette kleuterschool nog bewaarschool. Dat woord drukt niet het huidige bewaren uit, maar verwijst naar de oude betekenis beschermen.
Zoals al vaker in deze rubriek geconstateerd, worden oude vormen door dialecten bewaard. In de Nederlandse dialecten komt het woord zich waren van Groningen tot Limburg voor. In het Drentse Barger-Compascum werd de voor deze maand passende spreuk Dei zuk waart veur meertzunne en aprilwind / blif het ganse joor een mooi kind opgetekend. In de Over-Betuwe waarschuwt men met Waor ow mè fietse ien de stad en in Cuijk raadt men aan Ge mot ow ége mar goêd wâre . In Groesbeek: “Ik zol me wél wao.re um me daor mè te bemoei.je” Het waarschuwende Waar ow! komt in allerlei varianten voor: Waardu! (Deventer), Woar die! (Groningen), Waare di! (Vriezenveen), Woard oe! (Rijssen). In Lichtenvoorde kun je tegenwoordig van de locale Brouwerij De Bourgondische Broeders een bier met de naam Waar ow! drinken: Een donkere ontdekkingsreis, langs diverse mouten en aroma’s van 10%. Deze quadrupel zit mooi hoog in de alcohol (…) Je bent dus gewaarschuwd (Waar ow!).
In de Liemerse woordenboeken (Telgen van het WALD) is zich waren ook goed vertegenwoordigd. In ons Trop Barghse Weurd vinden we naast de waarschuwing Waar ow! ook een uitdrukking van voorzichtigheid: Ik waar mien wel um door heer te gaon. Wat niet in Trop Barghse Weurd staat, maar bij de voorbereiding van deze bijdrage uit het Zeddamse naar boven kwam, is de uitdrukking Waar ow de damp maor uut!, wat zoveel betekent als Maak dat je wegkomt. In het Wehlse woordenboek “Waehls plat wordt voor gevaarlijke types gewaarschuwd: "Waar ow veur de boelekeerl". In Zevenaar: “Waar ow veur dén groten hond”. Uit de dialectwerkgroep van de Oudheidkundige Vereniging Gemeente Gendringen (OVGG) komt van de hand van Wiet van Loosen (1933-2021) een gedicht met de titel Waar ow …. en zo. De tekst daarvan luidt: Waar ow! Dat zei soms mien vader / As i-j an de zied mos gaon / en: Kom es hier’nopper / A’j wat dichterbi-j mos staon. / A’j iets stoms dei wa’j ’n braojert / Gavven ze ow dan te vestaon! / A’j iets goeds dei bun’k vergaeten. / He’k soms weinig goeds gedaon? / Nee, toen was ‘t ’n and’re tied. / An komplementjes dei men niet.
Dat het werkwoord zich waren een zusje heeft in zich weren ligt voor de hand. Het ene is passief, het andere actief. Hun oorsprong ligt in de betekenis beschermen. In het Duits hoor je als waarschuwing tegen hernieuwd fascisme regelmatig de uitdrukking Wehret den Anfängen! (Deze is al oeroud, want afkomstig van de Romeinse dichter Ovidius: Principiis obsta! ) De Griekse en Latijnse wortels van dit werkwoord en het gebruik in alle daarna komende volkstalen zijn allemaal gelegen in het op zich neutrale begrip waarnemen, oplettend zijn. Zo te zien is de betekenis van zich waren behoorlijk stabiel gebleven. Het Nederlandse woord waarmerk heeft de betekenis van een merk of teken als garantie van echtheid. Een Wahrzeichen is in het Duits een typisch, vaak geografisch element, waaraan je een stad of streek kunt herkennen. Denk aan de Eiffeltoren in Parijs of het Brandenburger Tor in Berlijn. Het tegenwoordig vaak gehoorde Engelse woord daarvoor is landmark. Bewaren dus!
Tekst: Antoon Berentsen en Dialect
