Woord van de Maond april 2022: vedan
Geplaatst op zondag 3 april 2022 om 15:16
Als je het dialectwoord ‘ve(r)dan’ niet kent, lijkt het op ‘vegan’. Dat was mijn eerste indruk, toen ik het woord in Henk Harmsens woordenboek ’n Trop Barghse Weurd uit 1982 (nr. 3 in de serie Telgen van het WALD) ontdekte. Een heel verkeerde associatie dus, want ‘ve(r)dan’ is een woord dat richting en tijd aangeeft. Of zou het zijn dat het een duwtje in de rug is naar een tijd, waarin vegan de norm wordt?
Het Berghse woordenboek uit de jaren 80 van de vorige eeuw bevat allerlei woorden die ons vandaag de dag niet meer bekend zijn. Waar in het Land van Bergh Henk ze gehoord had, weten we niet. Mogelijk dat in de dozen met zijn archief daarin af en toe een antwoord te vinden is. Het woord ‘ve(r)dan’ echter kende en gebruikte ik ook in de jaren 80 niet. Is het een vergeetwoord uit de tijd van vóór mijn geboorte? Ook oude woordenverzamelingen uit Achterhoek en Liemers, door Lex Schaars in 1983 gebundeld in het boek Telgen van het WALD 4, vermelden het niet.
Een zoektocht in de overige Liemerse Telgen van het WALD levert op dat ook de woordenboeken van Wehl en Gendringen ons Woord van de Maond noemen. De intussen tot 12 delen uitgegroeide WALD-boeken staan online op de website van het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (Ecal). Daar verschijnt het woord in Keppel en dan verderop in Ruurlo, Borculo, Rekken, Neede, Eibergen. De landelijke electronische Woordenbank van de Nederlandse Dialecten (eWND) laat ‘ve(r)dan’ in diverse varianten uitsluitend zien in het Nedersaksisch dialectgebied, van de Veluwe tot Groningen.
Een kort rondje langs de leden van onze dialectwerkgroep levert een wisselend beeld op. Het woord lijkt in elk geval niet tot de basiswoordenschat van Bergh te behoren. Heeft Henk het dan meegebracht van een van zijn vele journalistieke tochten in Achterhoeks gebied? Is het meegekomen met ‘import’ uit noordelijker streken? Dialecten lopen in elkaar over. Ons dialectgebied is, zo blijkt ook hier weer, een overgangsgebied tussen het zuidelijke Nederfrankisch en het noordelijke Nedersaksisch.
Maar wat betekent ‘ve(r)dan’ dan? Met enige moeite kun je het woord ‘voortaan’ er in herkennen. Het mooie van dit dialectwoord is niet alleen dat het ‘voortaan’ tot de gemakkelijker uitspreekbare vorm <v’dan> heeft verkort, maar ook en vooral dat het zo veel meer betekenismogelijkheden heeft. Dat blijkt uit een willekeurige opsomming van voorbeeldzinnen uit de woordenboeken:
Bergh: “Now vedan wudt ’t wel ’s tied, da’j de lamp aanstaek” – betekenis: langzamerhand
Gendringen: “Now jongens, now gao’w weer vedan, anders kommen wi-j nooit kloor.” – betekenis: verdergaan
Keppel: “Zie de vrouw ’s lopen te bizzen; ze bizzekt zo vedan” - betekenis: weg (Uit Vorden komt de uitleg van ‘bizzen’: “A’j argens druk met bunt en völle loopt, bu’j an ’t bizzen.”)
Ruurlo: “Hee pröt maor vedan; dat wo’j op den duur zat.” – betekenis: onophoudelijk doorgaan
Deventer: "Dissen weg in en dan aait vedan", had hij wijzend geantwoord op mijn vraag hoe we naar Raalte kwamen. - betekenis: steeds maar door
De bekende dialectoloog A.A. (Toon) Weijnen meldt in zijn Etymologisch dialectwoordenboek (1996) nog enkele betekenissen: “Het woord is ook aanwezig in ‘toverdan‘ en ‘nóvedan’ = geleidelijk, ‘danvedan’ = onderhand, ‘alvedan’ = altijd.” Daarbij wordt het al uit twee delen (voort-aan) bestaande woord nogmaals verbonden met bijwoorden van plaats (‘to’), tijd (‘now’, ‘al’, ‘dan’) en modaliteit (‘zo’).
Als zelfstandig bijwoord is ‘voort’ in het huidige Nederlands vervangen door woorden als voorwaarts, naar voren (richting), voortaan en voorts (tijd) en door andere synoniemen, bijv. verder. In ons dialect kennen we ‘voort’ als ‘vot’ in de betekenis van ‘weg’: “Hi-j is vot” (Trop Barghse Weurd).
Om ‘ve(r)dan’ niet blijvend ‘vot’ te laten zijn, zullen we het ‘now vedan’ wat vaker, sorry, ‘dukker’ moeten gebruiken!
Over de herkomst van dit Woord van de Maand tenslotte kunnen we kort zijn. Het kernwoord ‘voort’, dat net zo in het Duits (‘fort’) en Engels (‘forth’) voorkomt, is feitelijk sinds zijn oorsprong in het Oudnederlands en Oudsaksisch (6e tot de 12e eeuw) onveranderd gebleven. De betekenis omvat alles van ‘voorwaarts, vooruit, verder, weg’ tot ‘voortaan, dadelijk en daarna’. Misschien is het dan ook goed om dit oude woord ook in ons standaard-Nederlands niet ‘vot’ te jagen!
Tekst: Antoon Berentsen
