Woord van de maond September 2019: los

Geplaatst op zondag 1 september 2019 om 20:33

“De winkel gaat open. In het oosten van het land wordt inderdaad vaker los gezegd. Dit is echter niet juist. Een schroef zit los. Een deur gaat open.” Zo hoort het volgens een van de vele websites, waar mensen hun vragen kunnen droppen en andere mensen daarop naar hartenlust kunnen reageren.

Een ander reageert met “Los ? Hoe kan je dat nou bij een raam doen, dan valtiej er toch uit?”, waarop een derde stelt: “Nee hoor, t kozijn zit er nog goed tussen­, dat is soort accent “

Een naar Rotterdam verhuisde streekgenoot schrijft op taalvoutjes.nl: “Geboren en getogen in het oosten van Gelderland, wist ik niet beter of mensen kwamen langs me zitten. En bij ons werden ramen en deuren altijd los gedaan in plaats van open. Het was voor mij dus aanpassen geblazen, toen ik in Rotterdam ging wonen. Bepaalde uitlatingen die ik deed, werden niet of verkeerd begrepen.“

Het is ook wel lastig voor de westerlingen als ’n ander deel van het land voor de woorden ‘open’ en ‘los’ maar één woord ‘los’ heeft. Waar de één de deur gewoon open ziet staan, hoort de ander dat die deur gerepareerd zou moeten worden. Het verschijnsel is echter heel normaal. Dat merk je als je twee standaardtalen met elkaar vergelijkt. Ik wijs op het Nederlandse woord ‘huis’, terwijl het Duits ‘Haus’ duidelijk van ‘Wohnung’ onderscheidt.

De Zeddamer Theed Köpp schreef 1982 in zijn heel eigen spelling ook zo’n scene:

Ai’j bi’j ons van de straot de deur los dei en gi’j trooi drin, dan viel ie wel vieftien centimeter nòr onderun. (Köpp, Wa’j in de Liemus kon belèève., p.6)

Het bijwoord ‘los’ in de betekenis ‘open’ komt in een breed gebied oostelijk van Utrecht voor. Behalve ramen en deuren, kunnen ook bloemen los staan, kan een winkel los zijn, kan er sprake zijn van een los vuur en is het goed als je je ogen en mond los doet.

De etymologie zegt dat de oorspronkelijke betekenis ‘ongebonden, niet vast’ is. De betekenis ‘open’ ligt dan voor de hand, maar vanuit het huidige Nederlands is het misverstand begrijpelijk. In dit geval kunnen we niet verwijzen naar het Duits. Want dat onderscheidt net als het Nederlands duidelijk tussen ‘offen/auf’ en ‘lose’. Mogelijk hebben we hier te maken met een taalvereenvoudiging, waarvoor het dialect net als andere gesproken taal bekend staat. Terug naar het Westen kijkend beluisteren we immers dat aldaar soms geen onderscheid gemaakt wordt tussen kennen en kunnen, liggen en leggen. Toch loopt het hier met het begrip wel los!

>>> Dialectpagina

Tekst: Antoon Berentsen