Woord van de maand maart 2018: smach

Geplaatst op donderdag 1 maart 2018 om 0:00

Als actieve leden van de dialectwerkgroep zijn we steeds alert op oude dialectwoorden. Zo was Alouis Geerlings onlangs bij een lezing van de Schrieverskring Achterhook en Liemers:
Daor heurde ik een old dialect woord "smag of smach" veurkommen in een verhaal van veur de oorlog. Ik wet niet waor 't vandaan kump, maor ik heb 't vrogger wel duk geheurd. Misschien kump ‘t wel van "smachten naar".

Een tip dus voor onze rubriek Woord van de Maond. Wat vertelt ons de etymologie over het woord ‘smach’ of ‘smag’, zoals het in ons Berghse woordenboek ’n Trop Barghse Weurd wordt geschreven?
Alleereerst de vraag: Wat betekent het? Het nieuwe Emmerikse woordenboek Proot Platt omschrijft het als ‘großen Hunger’. Dat is net iets meer als de omschrijving met het simpele woord ‘honger’ uit onze Liemerse woordenboeken.
Voor de hand ligt dat het woord is afgeleid van ‘smaak’. Dat is ook inderdaad het geval.
Vanaf het Indogermaanse smag en het Oudhoogduitse smah heeft het woord telkens weer andere eindmedeklinkers gekend. Dat de ch- en de k-klank met elkaar wedijveren, is een bekend verschijnsel. Denk aan Nederlands maken en Duits machen. Zo verbaast het niet dat in ons dialect de ch-klank bewaard is, terwijl het Nederlands de k-klank heeft. Die komt trouwens wel voor in ons dialectwoord smake, dat zich dan echter weer door de onregelmatige vervoeging (smik – smie:k – gesmaak) van de regelmatige vorm van het Nederlandse werkwoord (smaakt – smaakte – gesmaakt) onderscheidt. Het Wehlse woordenboek Waehls plat (2011) noemt in dit verband ook het werkwoord smakse in de betekenis van smakken. In andere dialecten komt overigens ook smaggelen of smakkelen in de (positieve) betekenis van smikkelen voor.

En hoe zit het nu met Alouis’ vermoeden van een verband met het woord smachten? Jazeker, ook dat verband kan gelegd worden. Het Oudhoogduits smahi betekende klein. De betekenisverschuiving naar vergaan, wegkwijnen in het Middelnederlands ligt dan voor de hand. Het etymologische woordenboek van M. Philippa (2009) schrijft erover: “Doordat smachten altijd samenging met een hevig verlangen, bijv. naar vocht of voedsel, kon de betekenis overgaan in ‘hevig verlangen’“.

>>> 'Barghse Weurd - Woord van de maond'

Tekst: Antoon Berentsen