Woord van de maand oktober 2018: uutvigeliere
Geplaatst op vrijdag 5 oktober 2018 om 11:17
Hij wilde weten, waar het woord ‘uutviegeliere’ vandaan kwam. Maar, omdat de bakker van bakkerij Dijkman - dus in ons dialect uitgesproken als bakkeri-j Diekman - kwam en ik me realiseerde dat we het hier met twee verschillende ij-en te maken hadden, wil ik in dit Woord van de Maond ook eens uutviegeliere hoe het zit met de ij in ons dialect.
In deel D van het Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse Dialecten onder de titel “De mens” meldt Lex Schaars: “ ’t warkwoord (zich) uutvigelieren kump weineg veur in onze streek”. Maar als je dit eens gaat uutvigeliere en de Liemerse woordenboeken (Telgen van het WALD) erbij neemt, dan blijkt het woord in vrijwel alle woordenboeken in onze regio opgenomen te zijn. Het woordenboek van het Gelders Eiland onder de mooie titel “Käöbelend aover ’t eiland van daerp tot dörp” komt zelfs met de toepasselijke zin: “We hemme nog ’n paor woordjes aover, wor we nog van motte zien uut te vigeliere wor die now feilek vandankomme.” Reden genoeg dus om te achterhalen, wat er achter dit woord steekt.
Welnu, ‘uutvigelieren’ is een voorbeeld van in de standaardtaal in onbruik geraakte woorden, die in dialecten overleefden. Het betekent zoveel als uitdenken, verzinnen, bedenken, overdenken. Het heeft een sjieke herkomst uit het Latijn: ‘vigilare’. Dat woord betekent waken, wakker zijn, maar in figuurlijke zin ook waakzaam zijn en zorg dragen voor. Op de koepel van de Lebuïnuskerk in Deventer staat de spreuk : Fide Deo, Vigila, Consule, Fortis Age. Vrij vertaald betekent dit: Vertrouw op God, wees waakzaam en bedachtzaam, handel kloekmoedig.
Bij het uitspreken van de naam ‘bakkerij Dijkman’ als ‘bakkeri-j Diekman’ komt al snel het besef dat de ij - net als de ui overigens - in onze streken niet echt thuis hoort. Waar komt die vandaan? Simpel: Onze i(e)-uitspraak van de geschreven ij is de originele, oude uitspraak in het hele Nederlandse en Nederduitse taalgebied. Woorden die we nu in de standaardtaal met een ij schrijven werden in de Middeleeuwen met een i geschreven. Om aan te geven dat deze i als lange klinker werd uitgesproken, werd die verdubbeld. Scinen (schijnen) werd zo sciinen. Later kreeg de tweede i een haaltje en werd zo een j. De reden daarvan was, dat er vaak geen puntje op de i gezet werd en je de ii zou kunnen verwarren met een u. Daarom ook werd soms een y gebruikt om de ie-klank weer te geven. Het toen nog mooie woord ‘wijf’ [wief] kon zo geschreven worden als wif, wiif, wyf en wief. We herinneren ons dat onze streekhistoricus A.G. van Dalen op dit schrijf-probleem in de inleiding van zijn “Gelderse historie in de Liemers” (1971) uitvoerig inging om te betogen dat we voortaan niet meer Lymers moesten schrijven, maar de uitspraak volgend, Liemers. De naam Dijkman dient dus oorspronkelijk als Diekman uitgesproken te worden. In die schrijfwijze komt ze in Duitsland het meeste voor, bijna 2700 keer. Maar de versie Dickmann wel 15.000 keer. Ik kwam die spelling onlangs nog tegen bij een ver familielid. De Dickmanns waren knechten op de Uferhof in Hüthum, aan de diek dus. Wie op de familienamenbank van het Meertens-Instituut kijkt, vindt de naam Dijkman vooral in de regio Liemers/Achterhoek/Twente en vanwege de emigratie natuurlijk in de grote stad Amsterdam.
En dan de i-j in bijvoorbeeld bi-jveurbeeld. Dat lijkt me een kwestie van het letterlijk uitspreken van de tot j geworden verlengings-i. Andere dialecten in Oost- en Noord-Nederland spreken die i-j immers als ie uit.
De tweeklank die we als ei schrijven is een heel ander verhaal. Wie daar meer over wil weten, moet maar eens kijken op de website van het Genootschap Onze Taal.
>>> Dialectpagina 'Woord van de Maond'
Tekst: Antoon Berentsen
