Woord van de maand november 2018: kats

Geplaatst op woensdag 7 november 2018 om 20:51

De website taaldacht.nl over vergeten woorden in het Nederlands weet het nog niet zo zeker. Is het woord ‘kats’ nu een vergeetwoord, of niet? Kats vergaete! is in onze Oost-Nederlandse streken nog redelijk bekend. Al onze Liemerse woordenboeken en ook die uit Twente en Drente kennen het woord in de betekenis van ‘helemaal, geheel en al’.
In Brabant en Limburg komt het ook in andere betekenissen voor: als ‘onvolwassen’ in bijvoorbeeld ‘kats jungske’ of als ‘vreemd’ in bijv. ‘een kats gezicht’.
Dat lijkt vanuit onze optiek vreemd, want het woord is immers volgens het etymologisch woordenboek van Van Haeringen uit 1936 van het Hoog-Duitse woord ‘ganz’ afgeleid, hetgeen exact met onze betekenis overeenkomt. Van Haeringen merkt op dat het in Nederlands “min of meer een boekenwoord gebleven is tegenover het volkswoord heel.”
Ook dit lijkt weer vreemd, als je bedenkt dat het te onzent een dialectwoord betreft en dus als volkstaal gekenmerkt moet worden.

Maar toch lijkt er ook bij ons iets aan de hand met kats. Wat gebeurde er? Ik had een vertaling gemaakt, waarin ik het woord ‘kats’ met ‘graag’ verbond. In de taalkunde noemen we min of meer vaste woordcombinaties een collocatie. Welnu, toen ik deze aan mijn collega-dialectvrienden voorlegde, was de reactie dat je niet ‘kats graag’ kunt zeggen zoals je in het Duits ‘ganz gerne’ zegt. Toen ik in de WALD-woordenboeken en in de Telgen van het WALD ging kijken, kwam ik allerlei collocaties tegen met nogal negatieve betekenis:

Den olden is kats te kinde.
Den lappn is kats ekrökkeld.
Hi-j is kats van de kaat.
Katsgek (ook wel als: knatsgek).
Alle heur kats motte d’r af.
Deur ’t auto-ongeluk was’e kats veraltereerd.
Katrien wier kats bleuj.
De voering is kats kapot.
Alleen het woordenboek van ’t Gelders Eiland meldt iets positiever, dat ‘den diek kats vol stoeng’.

Betekent dit nu dat ik mijn dialectversie van bovenstaand logo moet aanpassen?

>> Dialectpagina 'Woord van de Maond'

Tekst: Antoon Berentsen